परिचय
स्मार्ट सिटीको अवधारणा केवल आधुनिक प्रविधि र स्मार्ट सेवाहरूमा मात्र केन्द्रित छैन, अपशिष्ट व्यवस्थापन पनि यसको एक महत्वपूर्ण अंश हो। स्मार्ट सिटीहरूले प्रविधिको प्रयोग गरेर फोहोर व्यवस्थापनलाई सुधार गर्न प्रयास गर्दैछन्। यो लेखले नेपालमा स्मार्ट सिटीको सन्दर्भमा फोहोर व्यवस्थापनका चुनौतीहरू र समाधानहरूलाई विश्लेषण गर्नेछ र प्रान्त, नगरपालिका, र गाउँपालिका स्तरमा उपलब्ध डेटा प्रस्तुत गर्नेछ।

नेपालमा फोहोर व्यवस्थापनका चुनौतीहरू
मुख्य चुनौतीहरू:
1. असंगठित फोहोर संकलन:
o नेपालका धेरै शहरहरूमा फोहोर संकलन प्रणाली असंगठित छ। यसले फोहोरको उचित व्यवस्थापनमा कठिनाइ उत्पन्न गर्दछ। असंगठित संकलन प्रणालीले फोहोर व्यवस्थापनको सम्पूर्ण चक्रमा समस्या सिर्जना गर्दछ, जसले फोहोरको वितरण र निस्तारणलाई जटिल बनाउँछ। उदाहरणस्वरूप, कतिपय स्थानमा फोहोर संकलनका लागि निर्धारित समय र स्थानको अभाव छ।
2. पुनर्चक्रणको कमी:
o पुनर्चक्रणका लागि आवश्यक पूर्वाधार र प्रविधिहरूको अभाव छ। धेरै शहरहरूमा पुनर्चक्रण केन्द्रहरू छैनन्, र उपलब्ध केन्द्रहरू प्रायः सीमित क्षमता भएका छन्। पुनर्चक्रणको अभावले फोहोरलाई थुपार्ने र दफन गर्ने प्रक्रियामा निर्भरता बढाउँछ, जसले वातावरणमा नकरात्मक प्रभाव पार्दछ।

3. जनचेतनाको कमी:
o फोहोर व्यवस्थापनको महत्वको बारेमा जनचेतना अभाव छ। यसले फोहोर व्यवस्थापन प्रक्रियामा अवरोध ल्याएको छ। नागरिकहरूलाई फोहोरको पुनर्चक्रण र व्यवस्थापनको सही तरिका बारे बुझाउनका लागि प्रभावकारी जनचेतना अभियानहरू आवश्यक छन्।

प्रमुख शहरहरूमा फोहोर व्यवस्थापनका चुनौतीहरू

काठमाण्डू- असंगठित फोहोर संकलन नियमित संकलनको अभाव : फोहोरको उच्च मात्रा
पोखरा- पुनर्चक्रणको कमी, पुनर्चक्रण केन्द्रहरूको अभाव
विराटनगर जनचेतनाको कमी फोहोर व्यवस्थापनको महत्त्वबारे चेतना अभाव

स्मार्ट सिटीमा फोहोर व्यवस्थापनका समाधानहरू
समाधानहरू:
1. स्मार्ट फोहोर संकलन प्रणाली:
o स्मार्ट सिटीहरूले स्मार्ट बिन्स र स्यान्सरहरूको प्रयोग गरेर फोहोर संकलनमा सुधार गर्न सक्छन्। स्मार्ट बिन्सले वास्तविक समयको डेटा संकलन गरेर फोहोरको मात्रा र प्रकार ट्र्याक गर्न मद्दत गर्छ, जसले संकलन प्रक्रिया व्यवस्थित गर्न मद्दत गर्दछ। यस्ता प्रणालीहरूले फोहोर संकलनलाई दक्ष र समयमै गर्न सम्भव बनाउँछन्।
2. पुनर्चक्रण प्रविधिहरू:
o स्मार्ट सिटीहरूले पुनर्चक्रण प्रविधिहरूको प्रयोग गरेर फोहोरको पुन: प्रयोगलाई बढावा दिनेछन्। यसमा अत्याधुनिक पुनर्चक्रण प्रविधिहरूको प्रयोग, जैविक फोहोरको कम्पोस्टिङ, र इलेक्ट्रोनिक फोहोर व्यवस्थापन समावेश छ। यसले फोहोरको पुन: प्रयोगमा मद्दत गर्दछ र कच्चा मालको प्रयोगलाई कम गर्दछ।
3. जनचेतना अभियान:
o फोहोर व्यवस्थापनको महत्वबारे जनचेतना र शिक्षा अभियानको माध्यमबाट नागरिकहरूलाई जानकारी दिन सकिन्छ। विद्यालय र समुदाय स्तरमा कार्यशालाहरू, विशेष कार्यक्रमहरू, र सन्देशहरू प्रचार गरेर जनचेतना फैलाउन सकिन्छ। यसले फोहोर व्यवस्थापनमा सुधार ल्याउनेछ र नागरिकहरूको सहभागिता बढाउनेछ।

स्मार्ट सिटीमा फोहोर व्यवस्थापनका समाधानहरू
उपाय विवरण उद्देश्य
स्मार्ट फोहोर संकलन स्मार्ट बिन्स र स्यान्सरहरूको प्रयोग संकलन प्रक्रिया सुधार
पुनर्चक्रण प्रविधि आधुनिक प्रविधिहरूको प्रयोग पुनर्चक्रण केन्द्रहरूको स्थापना
जनचेतना अभियान जनचेतना र शिक्षा अभियान फोहोर व्यवस्थापनमा सुधार

प्रान्त, नगरपालिका, र गाउँपालिका स्तरमा फोहोर व्यवस्थापन डेटा
प्रान्तीय र नगरपालिका डेटा:
1. प्रान्त १:
o फोहोर व्यवस्थापन योजना: विराटनगर महानगरपालिकाले स्मार्ट फोहोर संकलन प्रणाली र पुनर्चक्रण कार्यक्रमहरूको कार्यान्वयन गरेको छ। यहाँ पुनर्चक्रण र फोहोरको व्यवस्थापनमा सुधार देखिएको छ।
o सांख्यिकी:
 फोहोर उत्पादन: ३५० टन/दिन
 पुनर्चक्रण दर: १५%
2. प्रान्त २:
o फोहोर व्यवस्थापन योजना: जनकपुरधाम नगरपालिकाले आधुनिक बिन्स र पुनर्चक्रण केन्द्रहरूको स्थापना गरेको छ। यसले फोहोर व्यवस्थापनमा सुधार ल्याएको छ।
o सांख्यिकी:
 फोहोर उत्पादन: २०० टन/दिन
 पुनर्चक्रण दर: १०%
3. प्रान्त ३:
o फोहोर व्यवस्थापन योजना: काठमाण्डू उपत्यकामा स्मार्ट बिन्स र डेटा विश्लेषणको प्रयोग भइरहेको छ। यसले फोहोर संकलन र व्यवस्थापनमा उल्लेखनीय सुधार गरेको छ।
o सांख्यिकी:
 फोहोर उत्पादन: ५०० टन/दिन
 पुनर्चक्रण दर: १२%
4. प्रान्त ४:
o फोहोर व्यवस्थापन योजना: पोखरामा स्मार्ट फोहोर व्यवस्थापन र पुनर्चक्रण प्रविधिहरूको प्रयोग भइरहेको छ। यसले पुनर्चक्रण दरलाई उल्लेखनीय रूपमा बढाएको छ।
o सांख्यिकी:
 फोहोर उत्पादन: १५० टन/दिन
 पुनर्चक्रण दर: २०%
5. गाउँपालिका स्तर:
o फोहोर व्यवस्थापन योजना: गाउँपालिकाहरूमा हरीत क्षेत्रको विकास र नियमित फोहोर संकलन कार्यक्रमहरू लागू गरिएका छन्। यसले ग्रामीण क्षेत्रमा फोहोर व्यवस्थापनमा सुधार ल्याएको छ।
o सांख्यिकी:
 फोहोर उत्पादन: ५० टन/दिन (औसत)
 पुनर्चक्रण दर: ८%
तालिका ३: प्रान्त र नगरपालिका फोहोर व्यवस्थापन डेटा
प्रान्त/नगरपालिका फोहोर उत्पादन (टन/दिन) पुनर्चक्रण दर (%) व्यवस्थापन योजना
प्रान्त १ ३५० १५ स्मार्ट बिन्स, पुनर्चक्रण कार्यक्रम
प्रान्त २ २०० १० आधुनिक बिन्स, पुनर्चक्रण केन्द्र
प्रान्त ३ ५०० १२ स्मार्ट बिन्स, डेटा विश्लेषण
प्रान्त ४ १५० २० स्मार्ट व्यवस्थापन, पुनर्चक्रण प्रविधि
गाउँपालिका ५० ८ हरीत क्षेत्र विकास, नियमित संकलन

भविष्यका योजनाहरू र सिफारिसहरू
भविष्यका योजनाहरू:
1. स्मार्ट टेक्नोलोजीको प्रवर्द्धन:
o स्मार्ट सिटीहरूले फोहोर व्यवस्थापनमा स्मार्ट टेक्नोलोजीको प्रयोगलाई बढावा दिनुपर्छ। स्मार्ट सिटीहरूको फोहोर व्यवस्थापन प्रणालीमा स्मार्ट बिन्स, स्यान्सर, र डेटा विश्लेषण प्रविधिहरू समावेश गर्नाले व्यवस्थापन प्रक्रियामा सुधार ल्याउँछ। स्मार्ट सिटीहरूको लक्ष्य फोहोरको स्तरलाई राम्रोसँग ट्र्याक गर्नु र व्यवस्थापन प्रणालीलाई दक्ष बनाउनु हो।
2. पुनर्चक्रण केन्द्रहरूको वृद्धि:
o पुनर्चक्रण केन्द्रहरूको संख्या बढाउने र पुनर्चक्रण प्रविधिहरूमा लगानी गर्ने योजना बनाउनु पर्छ। यो प्रयासले पुनर्चक्रण दरलाई वृद्धि गर्न र फोहोरको सही व्यवस्थापनमा मद्दत गर्नेछ। आधुनिक पुनर्चक्रण प्रविधिहरूको प्रयोगले फोहोरको पुनः प्रयोगलाई बढी प्रभावकारी बनाउँछ।
3. जनचेतना र प्रशिक्षण:
o जनचेतना र फोहोर व्यवस्थापनको बारेमा प्रशिक्षण कार्यक्रमहरूको सञ्चालनले नागरिकहरूको सहभागिता र योगदानलाई बढाउँछ। विद्यालय, विश्वविद्यालय, र स्थानीय समुदायमा कार्यशालाहरू र कार्यक्रमहरू चलाएर फोहोर व्यवस्थापनको महत्वबारे शिक्षा दिनुपर्छ। यसले फोहोर व्यवस्थापनमा सुधार ल्याउनेछ र नागरिकहरूको सहभागिता बढाउनेछ।

सिफारिसहरू:
1. सार्वजनिक र निजी क्षेत्रको सहकार्य:
o फोहोर व्यवस्थापनमा सार्वजनिक र निजी क्षेत्र बीचको सहकार्यलाई प्रोत्साहित गर्नु आवश्यक छ। यसले फोहोर व्यवस्थापन प्रक्रियामा सुधार ल्याउँछ र स्रोतहरूको दक्ष प्रयोग सुनिश्चित गर्दछ। सार्वजनिक र निजी क्षेत्रको सहकार्यले फोहोर व्यवस्थापनमा नवप्रवर्तनशील समाधानहरू ल्याउन मद्दत गर्नेछ।
2. समावेशी योजनाहरू:
o स्थानीय समुदायको सहभागिता र योगदानलाई सुनिश्चित गर्नका लागि समावेशी योजनाहरू तयार गर्नुपर्छ। यसले स्थानीय समस्याहरूको समाधानमा मद्दत गर्नेछ र फोहोर व्यवस्थापनमा सुधार ल्याउनेछ। समुदायका सदस्यहरूलाई सक्रिय भागीदार बनाउने कार्यक्रमहरूको योजना बनाउनु पर्छ।

निष्कर्ष:
नेपालमा स्मार्ट सिटीहरूको अवधारणामा फोहोर व्यवस्थापनलाई ध्यान दिनु आवश्यक छ। स्मार्ट टेक्नोलोजी र पुनर्चक्रण प्रविधिहरूको प्रयोगले फोहोर व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ। समावेशी प्रयास र सार्वजनिक-निजी क्षेत्रको सहकार्यले मात्र दीर्घकालीन समाधान ल्याउन सक्छ। यस प्रकारका योजनाहरू र उपायहरूले फोहोर व्यवस्थापनमा सुधार ल्याउनेछन् र स्मार्ट सिटीहरूको विकासमा योगदान पुर्याउनेछन्।